Przyczyny i skutki otyłości. Do czego może prowadzić zbyt duża masa ciała?

Otyłość to dzisiaj jedna z najpowszechniejszych chorób cywilizacyjnych. Według oficjalnych statystyk nadwaga dotyczy połowy Polaków, a w przypadku 1/5 społeczeństwa kraju nad Wisłą można mówić o otyłości. Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) na skutek chorób związanych z nadmiarem tkanki tłuszczowej w organizmie każdego roku umierają prawie 3 miliony ludzi. Mimo tego otyłość bardzo często jest bagatelizowana i rozpatrywana wyłącznie w kategoriach estetycznych. Tymczasem przyczyny otyłości, proces jej rozwoju, konsekwencje oraz metody leczenia to sprawa bardzo złożona.

Definicja otyłości

Otyłość kliniczna definiowana jest jako ogólnoustrojowa choroba metaboliczna. Jest konsekwencją rozstrojenia równowagi energetycznej organizmu przez zbyt duży pobór i zbyt małe wykorzystanie energii. W przypadku otyłości gromadzi się nadmierna ilość tkanki tłuszczowej, która wpływa na działanie innych części organizmu, prowadząc do negatywnych następstw w ich działaniu. Otyłość kliniczna nie ustępuje samodzielnie i może dotyczyć osób w każdym wieku – zarówno dzieci i młodzieży, jak i dorosłych. Wstępną metodą diagnostyczną dla otyłości jest klasyfikacja stopnia odżywienia na podstawie BMI (Body Mass Index), wskaźnika wyliczanego poprzez podzielenie masy ciała podanej w kilogramach przez kwadrat wysokości podanej w metrach:

•   BMI < 18,5 kg/m2 – niedowaga;
•   BMI 19-24,9 kg/m2 – prawidłowa masa ciała;
•   BMI 25-29,9 kg/m2 – nadwaga;
•   BMI 30-34,9 kg/m2 – otyłość I stopnia;
•   BMI 35-39,9 kg/m2 – otyłość II stopnia;
•   BMI >40 kg/m2 – otyłość III stopnia.

Warto jednak pamiętać, że BMI potrafi być wskaźnikiem zwodniczym. Nie przyda się z pewnością do przeanalizowania przypadku osoby o dużej masie mięśniowej (mięśnie są cięższe od tłuszczu).

Otyłość mierzy się również poprzez ustalenie obwodu talii. Stwierdza się ją:

• w przypadku kobiet, gdy obwód talii jest większy lub równy 80 cm;
• w przypadku mężczyzn, gdy obwód talii jest większy lub równy 94 cm.

Otyłość – przyczyny

Przyczyny otyłości sięgają już podobno życia płodowego. Według badaczy niewłaściwa dieta (niedożywienie) lub anemia przyszłych matek w pierwszych dwóch trymestrach ciąży powoduje wykształcenie się u dziecka mechanizmów pozwalających na zachowanie dodatniego bilansu energetycznego. Z drugiej strony nadmierne spożywanie przez kobietę w ciąży produktów wysokotłuszczowych i posiłków bogatych w cukry proste również powoduje nieodwracalny rozrost tkanki tłuszczowej dziecka.

Czynniki genetyczne

Chociaż winą nie można obarczać za otyłość wyłącznie dziedziczności, to warto wiedzieć, że badacze wyodrębnili aż 400 genów, które mogą mieć związek z tendencjami do tycia. Pod względem genetycznym wyróżnia się 3 główne typy otyłości:

• jednogenową – niezwykle rzadka, dotąd opisano jedynie 200 jej przypadków. Mutacje powodujące nadmiar tkanki tłuszczowej uwydatniają swoje działanie od okresu dziecięcego i z czasem się rozwijają. Dotyka około 3% osób otyłych;
• wchodzącą w skład zespołu genetycznego – to otyłość towarzysząca innym zaburzeniom w obrębie danego fenotypu klinicznego. Podobnie jak otyłość jednogenowa jest wyjątkowo rzadką przypadłością i dotyka jedynie 2% osób otyłych. Przykładem może być Zespół Pradera-Williego, objawiający się ogromnym apetytem przy niewielkim zapotrzebowaniu energetycznym;
• wielogenową – polimorfizm (zmiana) wielu genów sprawiających, że dana osoba ma tendencję do tycia. Najpopularniejszy rodzaj otyłości – dotyczy 95% chorych.

Czynniki środowiskowe

Nie od dzisiaj wiadomo, że na nasz sposób odżywiania się wpływają nie tylko potrzeby dyktowane przez organizm, ale też otoczenie – rodzina, przyjaciele, ludzie ze szkoły lub pracy, ogólnie pojęte normy społeczne. Wśród rzeczy związanych z tymi podmiotami, które mogą mieć wpływ na wzrost poziomu tkanki tłuszczowej, znajdują się np.:

• niski status społeczny, zawodowy i ekonomiczny – prowadzące do spożywania jedzenia niskiej jakości, o dużym ładunku kalorycznym;
• niski poziom wykształcenia – brak wiedzy dotyczącej właściwego żywienia i radzenia sobie z przyrostem tkanki tłuszczowej;
• wymagająca praca w nieregularnych godzinach – spożywanie posiłków o regularnej porze ułatwia zachowanie wagi;
• wykonywanie pracy siedzącej – ograniczenie ruchu sprzyja przybieraniu na wadze.

Nieprawidłowe nawyki żywieniowe

Nieodpowiednia dieta to jedna z głównych przyczyn nadwagi i otyłości. Złe nawyki dotyczące jedzenia wyrabia się często na podstawie obserwacji rodziny, w konsekwencji zbyt wymagającej pracy, braku czasu lub umiejętności samodzielnego przygotowywania posiłków, niewiedzy na temat właściwego komponowania jedzenia, czy niewystarczającej zasobności portfela. Nieprawidłowe nawyki żywieniowe są również związane z utrwalonymi w zbiorowej świadomości błędami żywieniowymi, jak choćby przekonanie, że soki owocowe są lepsze pod względem dietetycznym od napojów słodzonych, podczas gdy oba potrafią charakteryzować się podobną ilością cukru.

Co więcej, okazuje się, że osoby, które jedzą tylko 1-2 posiłki dziennie mają większą tendencję do tycia i problemy z tolerancją węglowodanów niż osoby, które dbają o jedzenie 5 razy w ciągu dnia.

Zbyt mała ilość aktywności fizycznej

Brak ruchu, jakkolwiek jest niezdrowy, nie stanowi bezpośredniej przyczyny rozwoju otyłości. Można go bowiem zrównoważyć odpowiednio niską kalorycznością posiłków. Bardzo często jednak mała aktywność fizyczna idzie w parze z niezdrowymi przekąskami, np. podczas wylegiwania się przed telewizorem ludzie chętnie chrupią chipsy, czy słone paluszki, które sprzyjają powstawaniu nadmiaru tkanki tłuszczowej.

Przewlekły stres

Skąd jeszcze może wziąć się otyłość? Przyczyny wysokiego wskaźnika masy ciała mają także swoje podłoże w stresie. Tempo życia w XXI wieku i wymagania dotyczące aktywności zawodowej oraz wynagrodzenia prowadzą do występowania przewlekłego napięcia psychicznego. Szukając sposobu na załagodzenie stresu, sięga się po rzeczy, które sprawiają człowiekowi przyjemność, a wśród podobnych produktów znajduje się… pokarm. Warto przy tym pamiętać, że potrzeba jedzenia, która ujawnia się w takich sytuacjach, nie jest głodem (fizjologiczną potrzebą spożycia kalorii), lecz apetytem.

Zaburzenia emocjonalne

Zaburzenie emocjonalne potrafią stanowić zarówno przyczyny rozwoju otyłości, jak i jej skutki. Poprzez nadmierne spożywanie pokarmów ludzie często rekompensują sobie:

• niską samoocenę i brak samoakceptacji,
• obniżony nastrój lub depresję,
• emocjonalne potrzeby – bliskości, bezpieczeństwa, szacunku,

Istnieją również jednostki chorobowe, które objawiają się nadmiernym apetytem i z tego powodu prowadzą do nadwagi i otyłości:

• zespół nocnego jedzenia – jedzenie posiłków wyłącznie w godzinach wieczornych, bezsenność i lunatykowanie, podczas którego chory się objada bez świadomości podobnych zachowań;
• zespół kompulsywnego jedzenia – zjadanie dużych ilości pokarmu pod wpływem silnych bodźców emocjonalnych;
• uzależnienie od jedzenia – odczuwanie przymusu jedzenia dużych ilości pokarmu, który niezaspokojony daje fizyczne oznaki odstawienia (np. drżenie mięśni).

Zaburzenia hormonalne

Nadmiar lub niedobór hormonów może prowadzić do zmian w składzie masy ciała, a w efekcie prowadzić do nadwagi i otyłości. Do hormonów, które mogą być przyczyną nadwagi i otyłości zalicza się:

• tyroksynę i trójjodotyroninę,
• parathormon,
• melatoninę,
• hormony płciowe żeńskie,
• hormony płciowe męskie,
• hormony tkanki tłuszczowej (leptyna i adiponektyna).

Warto pamiętać, że wyraźnie na masę ciała (w formie otyłości) wpływają jedynie długo nieleczone zaburzenia hormonalne. Odpowiednio wcześnie wychwycone można skutecznie leczyć, nie dopuszczając do tego, by tkanka tłuszczowa osiągnęła poziom determinujący otyłość.

Leki

Istnieją również leki, które powodują, że wskaźnik BMI wzrasta. Do zwiększenia masy ciała mogą prowadzić w różny sposób, niekoniecznie bezpośredni. Nierzadko np. potęgują apetyt, z którym choremu niełatwo jest walczyć. Wśród sprzyjających otyłości preparatów wymienić należy:

• glikokortykosteroidy podawane w przypadku niedoczynności kory nadnerczy powodują przybieranie na wadze, niemniej jest to efekt zamierzony. W przypadku podobnego schorzenia bowiem organizm nie produkuje wystarczającej ilości glikokortykoidu i nie odczuwa głodu. Podawanie leku przywraca pacjentowi apetyt oraz właściwą masę ciała;
• sterydy stosowane przy astmie albo zapaleniu stawów mogą przyczyniać się do odkładania tkanki tłuszczowej w okolicy brzucha, karku oraz na twarzy;
• leki przeciwhistaminowe potęgują uczucie łaknienia – nie stanowią więc bezpośredniej przyczyny otyłości, lecz pośrednią. Chory odczuwa głód, więc więcej je i w efekcie przybiera na wadze. Terapia lekami przeciwhistaminowymi wymaga dużej dozy samozaparcia;
• terapie hormonalne – tabletki antykoncepcyjne to kolejny przykład leku pośrednio wpływającego na tycie. Zawarte w nich dawki estrogenu i progesteronu są zbyt niskie, by przyczyniać się do odkładania tkanki tłuszczowej w organizmie. Niestety, mogą powodować obniżenie nastroju, a jak wiadomo, wiele osób rekompensuje sobie podobne stany emocjonalne podjadaniem;
• leki na cukrzycę – leki zwiększające wydzielanie insuliny tuczą, ponieważ sama insulina powoduje, że masa ciała wzrasta;
• leki antydepresyjne – w przypadku osób, które w stanach depresyjnych, zamiast zajadać stres, odmawiają spożywania posiłków, poprawa stanu zdrowia dzięki działaniu farmakologicznemu może wiązać się z poprawą apetytu i przytyciem.

Skutki rozwoju otyłości

Otyłość zwiększa ryzyko wystąpienia wielu poważnych chorób. Wzrost masy ciała powoduje bowiem ogólne zaburzenia gospodarki organizmu i zmusza poszczególne organy do wzmożonego wysiłku. Oto lista najczęstszych konsekwencji zbyt dużej ilości tkanki tłuszczowej w organizmie.

Wzrost ryzyka zachorowania na insulinooporność i cukrzycę typu 2

Insulinooporność i cukrzyca typu 2 to coraz powszechniejsze przypadłości. Według szacunkowych danych ponad 60% Amerykanów i 40% Europejczyków zmaga się z insulinoopornością, a ta zaniedbana bezpośrednio prowadzi do cukrzycy typu 2. Szacuje się, że aktualnie 1 na 11 osób ma cukrzycę. Co więcej, nawet 90% osób z cukrzycą typu 2 jest otyłych.

Nagromadzenie tłuszczu, zwłaszcza w okolicy brzucha, powoduje, że tkanki tracą wrażliwość na insulinę. To z kolei prowadzi do zaburzeń tolerancji glukozy, a następnie cukrzycy typu 2, którą rozpoznać można między innymi po:

• wielomoczu (zwiększonym oddawaniu moczu),
• osłabieniu i senności,
• wzmożonym pragnieniu,
• częstym występowaniu zakażeń układu moczowego i płciowego.

Cukrzyca, która nie znajduje się pod odpowiednią kontrolą lekarską, może prowadzić do utraty wzroku, udaru, zawału serca, niewydolności nerek, amputacji kończyn dolnych.

Nadciśnienie tętnicze i choroby sercowo-naczyniowe

Otyłość oznacza też wzrost ryzyka chorób sercowo-naczyniowych, w tym nadciśnienia tętniczego. Problem ten dotyczy aż 1 na 4 mężczyzn i 1 na 5 kobiet. Nieleczone nadciśnienie tętnicze może prowadzić do zawału lub niewydolności serca, bólu w klatce piersiowej, udaru, uszkodzenia nerek. Warto jednak wiedzieć, że związek z otyłością i nadwagą jest tak silny, że redukcja masy ciała wpływa bardzo pozytywnie na spadek ciśnienia tętniczego krwi.

Zaburzenia hormonalne

Otyłość u kobiet może powodować zaburzenia cyklu miesiączkowego, przedłużające się i obfite miesiączki, trudności z zajściem w ciążę, czy problemy z donoszeniem ciąży oraz przymus porodu przez cesarskie cięcie. Panie, które charakteryzują się zwiększoną masą ciała, są też dużo bardziej narażone na wystąpienie cukrzycy ciężarnych oraz infekcji dróg moczowych. Ponadto u otyłych kobiet często pojawia się hirsutyzm, czyli nadmiar owłosienia w miejscach nietypowych dla ich płci (np. na twarzy) oraz zespół policystycznych jajników. Otyli mężczyźni z kolei często wytwarzają plemniki niezdolne do zapłodnienia. Ryzyko bezpłodności u otyłych mężczyzn wzrasta o 25%.

Zaburzenia gospodarki lipidowej

Otyłość to też jeden z czynników ryzyka dla podwyższonego poziomu trójglicerydów i lipoprotein o niskiej gęstości (LDL, czyli tzw. zły cholesterol) oraz zmniejszonego poziomu lipoprotein o wysokiej gęstości (HDL, czyli tzw. dobry cholesterol). Wysokie stężenie cholesterolu prowadzi z kolei do powstania groźnej dla życia otyłości brzusznej. Badania pokazują, że wystarczy utrata 10 kilogramów, by zmniejszyć ryzyko w tym zakresie nawet o kilkanaście procent.

Zwyrodnienie stawów

Przy wysokiej wartości BMI dochodzi również do dodatkowego obciążenia stawów, a więc zwiększenia ryzyka trudnych konsekwencji w przypadku potknięć oraz upadków. Jeżeli osoba zmagająca się z otyłością ma płaskostopie lub innego rodzaju deformacje kostne, może dojść do ich szybkiego pogłębienia. Badania pokazały także, że osoby otyłe miewają problemy ze spadkiem siły mięśni dłoni. Z problemami ze strony stawów związane jest też zwiększone ryzyko zachorowania na dnę moczanową, której konsekwencją jest gromadzenie się kryształków w stawach i wynikające z tego dolegliwości bólowe.

Leczenie otyłości

Leczenie otyłości to długotrwały proces, który wymaga ze strony chorego ogromnego zaangażowania. Tak jak wyraźny wzrost masy ciała nie nastąpił w krótkim czasie, tak i w krótkim czasie nie może zostać wyeliminowany. Tak naprawdę powrót do zdrowia w tym przypadku wymaga trwałej zmiany stylu życia.

Dietetyczne leczenie otyłości

Pierwszym krokiem w przypadku leczenia otyłości jest wdrożenie zbilansowanej diety, zgodnej z zapotrzebowaniem energetycznym danej osoby. W tym celu konieczne jest przeprowadzenie dokładnej analizy dotychczasowych nawyków żywieniowych oraz odpowiednia edukacja w tym zakresie. Ważne, by wypracować taki jadłospis, który pacjent zaakceptuje i uzna za smaczny. Zbyt radykalne kroki w tym zakresie mogą bowiem pacjenta zniechęcić.

Wprowadzenie aktywności fizycznej

Czy brak aktywności fizycznej bywa pierwotną przyczyną otyłości? Czynniki innego typu zdecydowanie podobny pomysł przyćmiewają, niemniej to właśnie aktywność fizyczna połączona z odpowiednią dietą daje najlepsze efekty w redukowaniu nadwagi oraz otyłości. Kluczem do sukcesu jest tutaj starannie wyliczony bilans energetyczny. Ponieważ otyłość stanowi ogromne obciążenie dla organizmu – od układu kostnego po krwionośny – konieczne jest przeprowadzenie odpowiednich badań przed ułożeniem indywidualnego planu treningowego. Wskazane są przede wszystkim lekkie treningi dynamiczne, jak gimnastyka, pływanie, czy marsz. Unikać powinno się z kolei wysiłku statycznego, czyli np. podnoszenia ciężarów.

Farmakologiczne metody leczenia otyłości

Wiele osób dorosłych, których problem stanowi otyłość, próbują walczyć z kilogramami przy pomocy herbatek i suplementów. Nie mają one jednak nic wspólnego z farmakologicznym leczeniem otyłości. Na rynku istnieje kilka specjalistycznych substancji przepisywanych na receptę, które wspomagają redukcję masy ciała u osób otyłych. Stosować możne je wyłącznie pod kontrolą lekarza, a ich skuteczność została potwierdzona przez odpowiednie testy. Warto pamiętać, że leki te nie pełnią funkcji magicznego specyfiku, lecz wspomagają wysiłek ze strony pacjenta i łączone są z odpowiednią dietą oraz ćwiczeniami. Ich działanie jest zróżnicowane. Niektóre leki ograniczają wchłanianie tłuszczów, inne działają przede wszystkim na apetyt, hamując go.

Bariatryczne leczenie otyłości (zmniejszanie żołądka)

Operacja zmniejszenia żołądka ta rozwiązanie stosowane wyłącznie w przypadku skrajnych przypadków otyłości najwyższego stopnia. Zalecić może je wyłącznie lekarz po zapoznaniu się z przypadkiem i zastosowaniu innych metod zaradczych. Leczenie bariatryczne przynosi efekty w postaci konieczności spożywania mniejszych posiłków. Żołądek, szybko osiągając wysoki poziom wypełnienia, szybko przesyła też informację o zaspokojeniu głodu, co pozwala na łatwiejsze trzymanie się diety.

Jak uchronić się przed otyłością?

Otyłość to coraz częściej problem nie tylko w przypadku osób dorosłych, ale też dzieci i młodzieży. Najmłodsi obserwują niezdrowe przyzwyczajenia swoich rodziców i innych osób z ich otoczenia, a następnie je naśladują. Kluczem do skutecznego zahamowania wzrostu liczby przypadków podobnej choroby (tak właśnie należy o otyłości myśleć) jest skuteczna edukacja w zakresie właściwego żywienia oraz wartości aktywności fizycznej. Z uwagi na to, że ryzyko rozwoju otyłości wiąże się z problemami psychicznymi i zajadaniem stresu ważne jest również poprawne diagnozowanie problemów oraz właściwa opieka psychologiczna. W tym celu jednak należy uświadomić społeczeństwo, że konsultacje z podobnymi specjalistami nie są powodem do wstydu – raz jeszcze więc wracamy do kwestii edukacji.